บิดาแห่งสหกรณ์

บิดาแห่งสหกรณ์

พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารัชนีแจ่มจรัส กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์

พระอิสริยยศ	พระราชวรวงศ์เธอ
ฐานันดรศักดิ์	พระองค์เจ้าชั้นโท
ราชวงศ์	จักรี
ข้อมูลส่วนพระองค์
ประสูติ	10 มกราคม พ.ศ. 2419
สิ้นพระชนม์	23 กรกฎาคม พ.ศ. 2488 (69 ปี)
พระราชบิดา	กรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ
พระมารดา	จอมมารดาเลี่ยมเล็ก
ชายา	หม่อมเจ้าพรพิมลพรรณ รัชนี
หม่อม	หม่อมพัฒน์ รัชนี ณ อยุธยา
พระบุตร	11 องค์

หาอำมาตย์โท พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ มีพระนามเดิมว่าพระองค์เจ้ารัชนีแจ่มจรัส หรือนามปากกว่า น.ม.ส. (10 มกราคม พ.ศ. 2419 – 23 กรกฎาคม พ.ศ. 2488) ทรงเป็นปราชญ์แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ เป็นพระบิดาแห่งการสหกรณ์ไทย ทรงเป็นต้นราชสกุล"รัชนี"^[1] สิ้นพระชนม์เมื่อวันจันทร์ที่ 23 กรกฎาคม พ.ศ. 2488 ด้วยพระโรคหลอดโลหิตในสมองตัน สิริพระชนมายุ 68 ปี 6 เดือน 13 วัน

พระประวัติ[แก้]

พระองค์เจ้ารัชนีแจ่มจรัส เป็นพระโอรสในกรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ (พระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว) กับจอมมารดาเลี่ยม (เล็ก) ธิดานายสุดจินดา (พลอย ชูโต) ^[2] ประสูติเมื่อวันที่ 10 มกราคม พ.ศ. 2419 ในพระบวรราชวัง มีพระเชษฐภคินีหนึ่งพระองค์ คือ พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าภัททาวดีศรีราชธิดา (พ.ศ. 2414 - 2442)

เมื่อเยาว์วัยเรียนหนังสือกับมารดาที่ตำหนัก เมื่อชันษา 5 ขวบ ก็ทรงอ่านหนังสือได้คล่อง ทรงเข้าศึกษาที่โรงเรียนพระตำหนักสวนกุหลาบ เมื่อ พ.ศ. 2429 และต่อมาศึกษาภาษาอังกฤษจนถึง พ.ศ. 2436 จึงเข้ารับราชการในตำแหน่งนายเวร กระทรวงธรรมการ ขณะพระชันษาได้ 16 ปี และได้เลื่อนเป็นผู้ช่วยในกรมศึกษาธิการใน ทรงรับหน้าที่พิเศษเป็นข้าหลวงสอบไล่วิชาหนังสือไทย ทรงเป็นกรรมการพิเศษร่างพระราชบัญญัติพิจารณาความแพ่ง และทรงได้เลื่อนเป็นผู้ช่วยที่ปรึกษากระทรวงพระคลังมหาสมบัติ

วันที่ 8 กรกฎาคม พ.ศ. 2432 ทรงผนวชเป็นสามเณร โดยมีพระพรหมมุนี (เหมือน สุมิตฺโต) เป็นพระอุปัชฌาย์ และพระเมธาธรรมรส (อ่อน อหึสโก) เป็นพระศีลาจารย์^[3]

เมื่อพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จประพาสยุโรป พ.ศ. 2440 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระองค์เจ้ารัชนีแจ่มจรัสตามเสด็จด้วย และทรงศึกษาต่อในมหาวิทยาลัยเคมบริดจ์ เป็นเวลา 2 ปี เสด็จกลับจากประเทศอังกฤษเมื่อ พ.ศ. 2442

พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ โปรดเล่นกีฬาเทนนิส ทรงพระดำริตั้ง ลอนเทนนิสสมาคมแห่งประเทศไทย ขึ้นเมื่อวันที่ 14 เมษายน พ.ศ. 2470

พระกรณียกิจ[แก้]

พ.ศ. 2442 ทรงเข้ารับราชการในกระทรวงพระคลังมหาสมบัติ ทรงรับตำแหน่งเป็นผู้ช่วยอธิบดีกรมตรวจและกรมสารบาญชี

พ.ศ. 2444 ทรงย้ายเป็นปลัดกรมธนบัตร และเจริญก้าวหน้าเป็น ผู้แทนเจ้ากรมธนบัตร เจ้ากรมกองที่ปรึกษาอธิบดีกรมประสาปน์สิทธิการ อธิบดีกรมตรวจและกรมสารบาญชี อธิบดีกรมพาณิชย์และสถิติพยากรณ์ ทรงจัดตั้งและวางรากฐานกิจการสหกรณ์ จนในที่สุดได้เลื่อนตำแหน่งเป็นรองเสนาบดี กระทรวงพาณิชย์

วันที่ 20 กันยายน พ.ศ. 2454 พระบาทสมเด็จพระมงกุฏเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารัชนีแจ่มจรัส เป็นองคมนตรี^[4] และในวันอังคารที่ 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2456 ทรงสถาปนาเป็นพระราชวรวงษ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ ทรงศักดินา 11000^[5]

พ.ศ. 2468 พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ ดำรงตำแหน่งอุปนายกกรรมการหอพระสมุดสำหรับพระนคร ซึ่งต่อมาได้รวมเข้ากับกรมศิลปากร ต่อมาได้เปลี่ยนจากหอสมุดสำหรับพระนครเป็น "ราชบัณฑิตยสภา"

การสหกรณ์ไทย[แก้]

ทรงดำริให้จัดสร้างสหกรณ์วัดจันทร์ สหกรณ์แห่งแรกของไทย^{[ต้องการอ้างอิง]}

พระนิพนธ์[แก้]

ปกนิทานเวตาล ฉบับแปลโดย น.ม.ส.

ในด้านงานพระนิพนธ์ ทรงเป็นกวีเอก ในการนิพนธ์ร้อยกรองและร้อยแก้วมากมายหลายเรื่อง ทรงใช้พระนามแฝงว่า "น.ม.ส." ย่อมาจากตัวอักษรท้ายพระนามเดิม รัชนี แจ่ม จรัส ทรงมีผลงานตีพิมพ์ (บางส่วน) ได้แก่

• พ.ศ. 2447 - สงครามญี่ปุ่น กับ รัสเซีย 2 เล่ม
• พ.ศ. 2448 - จดหมายจางวางหร่ำ ตีพิมพ์ในหนังสือพิมพ์รายเดือน "ทวีปัญญา" ของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว
• พ.ศ. 2453 - สืบราชสมบัติ
• พ.ศ. 2459 - พระนลคำฉันท์ และ ตลาดเงินตรา
• พ.ศ. 2461 - นิทานเวตาล พิมพ์ครั้งแรก เพื่อแจกในงานพระราชทานเพลิงศพ หม่อมพัฒน์ รัชนี
• พ.ศ. 2465 - กนกนคร
• พ.ศ. 2467 - ความนึกในฤดูหนาว
• พ.ศ. 2469 - ปาฐกถา เล่ม 1 พิมพ์แจกในงานพระราชทานเพลิงศพ เจ้าจอมมารดาเลี่ยม
• พ.ศ. 2472 - ปาฐกถา เล่ม 2
• พ.ศ. 2473 - ประมวญนิทาน น.ม.ส. รวบรวมจากหนังสือ ลักวิทยาและทวีปัญญา
• พ.ศ. 2474 - เห่เรือ ทูลเกล้าถวายพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ในพระราชพิธีทรงเปิดสะพานปฐมบรมราชานุสรณ์ เมื่อวันที่ 6 มิถุนายน พ.ศ. 2475
• พ.ศ. 2474 - บทร้อง"อโหกุมาร" - ทรงนิพนธ์ด้วยสยามวิเชียรฉันท์8 ประทานให้เป็นบทร้องประจำโรงเรียนเทพศิรินทร์
• พ.ศ. 2473 - กลอนและนักกลอน
• พ.ศ. 2474 - คำทำนาย
• พ.ศ. 2477 - เครื่องฝึกหัดเยเตลแมนในออกซ์ฟอร์ดและเคมบริดจ์
• พ.ศ. 2480 - เสภาสภา
• พ.ศ. 2481 - ปฤษาณาเถลิงศก
• (ไม่ทราบปีที่พิมพ์ แต่ทรงนิพนธ์ช่วงก่อนและระหว่างสงครามโลกครั้งที่ 2) - ยุคกลางในยุโรป หรือ นิทานชาลมาญ
• พ.ศ. 2487 - สามกรุง - พระนิพนธ์สุดท้ายในกรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ ขณะนั้นพระองค์ประชวรต้อกระจก ทรงให้ หม่อมเจ้าหญิงวิภาวดี รังสิต (พระธิดาในกรม) จดตามคำบอกของพระองค์

พระโอรส-ธิดา[แก้]

พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารัชนีแจ่มจรัส กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ และ หม่อมเจ้าหญิงพรพิมลพรรณ รัชนี (วรวรรณ) พระชายา

ตราประจำพระองค์ และเป็นตราประจำราชสกุล รัชนี

หม่อมพัฒน์ บุนนาค[แก้]

พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ ได้ทำพิธีอาวาหะมงคล กับคุณพัฒน์ บุนนาค บุตรีเจ้าพระยาภาสกรวงศ์ และท่านผู้หญิงเปลี่ยน เมื่อ พ.ศ. 2444 มีพระโอรส-ธิดา คือ

• หม่อมเจ้าจันทร์เจริญศิริ รัชนี
• ท่านหญิงศะศิเพลินพัฒนา บุนนาค (หม่อมเจ้าศะศิเพลินพัฒนา รัชนี)
• หม่อมเจ้าจันทร์จิรายุวัฒน์ รัชนี
• หม่อมเจ้ารัชนีพัฒน์พิทยาลงกรณ์ รัชนี
• ท่านหญิงศะศิธรพัฒนวดี บุนนาค (หม่อมเจ้าศะศิธรพัฒนวดี รัชนี)
• หม่อมเจ้าจันทร์พัฒน์โมลีจุฑาพงศ์ รัชนี

หม่อมเจ้าพรพิมลพรรณ วรวรรณ[แก้]

เมื่อหม่อมพัฒน์ อนิจกรรมแล้ว ทรงเสกสมรสใหม่ กับหม่อมเจ้าหญิงพรพิมลพรรณ วรวรรณ พระธิดาของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวรวรรณากร กรมพระนราธิปประพันธ์พงศ์เมื่อ พ.ศ. 2462 มีพระโอรส-ธิดา คือ

• พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวิภาวดีรังสิต
• หม่อมเจ้าภีศเดช รัชนี

พระโอรส-ธิดา เรียงตามพระประสูติกาล[แก้]

1. หม่อมเจ้าหญิงจันทร์เจริญ (พ.ศ. 2445 - ?) ^[6]
2. หม่อมเจ้าศะศิเพลินพัฒนา รัชนี
3. หม่อมเจ้าจันทร์จิรายุวัฒน์ รัชนี (21 ก.ค. 2453 - 29 พ.ย. 2534)
4. หม่อมเจ้ารัชนีพัฒน์พิทยาลงกรณ์ รัชนี
5. หม่อมเจ้าศะศิธรพัฒนวดี รัชนี (18 มิ.ย. 2457 - 28 มิ.ย. 2549)
6. หม่อมเจ้าจันทร์พัฒน์โมฬีจุฑาพงศ์ รัชนี (12 มิ.ย. 2459 - 8 มิ.ย. 2535)
7. หม่อมเจ้าวิภาวดี รัชนี (20 พ.ย. 2463 - 16 ก.พ. 2520)
8. หม่อมเจ้าภีศเดช รัชนี (20 ม.ค. 2464 -)
9. หม่อมเจ้าจันทร์จิรกาล รัชนี
10. หม่อมเจ้าชาย
11. หม่อมเจ้าจันทร์จรัส รัชนี (? - 28 ธ.ค. 2450)

ธรรมเนียมพระยศของ พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารัชนีแจ่มจรัส กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์
การทูล	ฝ่าพระบาท
การแทนตน	เกล้ากระหม่อม/หม่อมฉัน
การขานรับ	เกล้ากระหม่อม/เพคะ

เครื่องราชอิสริยาภรณ์[แก้]

• พ.ศ. 2459 -  เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นปฐมจุลจอมเกล้า (ป.จ.)^[7]
• พ.ศ. 2451 -  เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้น 3 ตริตราภรณ์ช้างเผือก (ต.ช.)^[8]
• พ.ศ. 2447 -  เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้น 3 ตริตาภรณ์มงกุฎไทย (ต.ม.)^[9]

สถานที่อันเนื่องด้วยพระนาม[แก้]

• อาคารพิทยาลงกรณ์ คณะบริหารธุรกิจ มหาวิทยาลัยแม่โจ้
• ห้องสมุดพิทยาลงกรณ คณะเศรษฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์
• โรงเรียนพิทยาลงกรณ์พิทยาคม แขวงท่าข้าม เขตบางขุนเทียน กรุงเทพมหานคร

ราชตระกูล[แก้]

พระราชตระกูลในสามรุ่นของพระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารัชนีแจ่มจรัส กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์

พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์	พระชนก: กรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ	พระอัยกาฝ่ายพระชนก: พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว	พระปัยกาฝ่ายพระชนก: พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย
			พระปัยยิกาฝ่ายพระชนก: สมเด็จพระศรีสุริเยนทราบรมราชินี
		พระอัยยิกาฝ่ายพระชนก: เจ้าคุณจอมมารดาเอม	พระปัยกาฝ่ายพระชนก: พระยาศิริไอยศวรรค์ (ฟัก)
			พระปัยยิกาฝ่ายพระชนก: ไม่ทราบนาม
	พระชนนี: จอมมารดาเลี่ยมเล็ก ชูโต	พระอัยกาฝ่ายพระชนนี: นายสุดจินดา (พลอย ชูโต)	พระปัยกาฝ่ายพระชนนี: จมื่นศรีสรรักษ์ (ถัด ชูโต)
			พระปัยยิกาฝ่ายพระชนนี: ไม่ทราบนาม
		พระอัยยิกาฝ่ายพระชนนี: ท่านนิ่ม สวัสดิ์-ชูโต	พระปัยกาฝ่ายพระชนนี: พระยาสุรเสนา (สวัสดิ์ ชูโต)
			พระปัยยิกาฝ่ายพระชนนี: คุณเปี่ยม บุนนาค (ธิดาสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาประยูรวงศ์ (ดิศ บุนนาค))